شهر ابوزید اباد :
ابوزید اباد پایتخت گویش های کهن ایران :
بخش کویرات به مرکزیت شهر ابوزیداباد در جنوب شهرستان اران و بیدگل و کاشان و در جنوب پارک ملی کویر در ارتفاع 950 متری از سطح دریا واقع شده است . گذر نوار ریگ بلند با جاذبه های خاص طبیعی در شمال و استقرار رشته کوه یخاب در شمال شرق ان سبب پیدایش دو اقلیم کاملا متفاوت گردیده است . ابوزید اباد بر گرفته از نام ابوزید از کاشی سازان شهیر قرن هفتم هجری است که اثار با ارزش ان زینت بخش حرم جضرت امام رضا ( ع ) وحضرت معصومه ( س ) می باشد . در گویش محلی به ان بیذوی می گویند که حکایت از رونق کشت انگور در ازمنه های گذشته در این دیار دارد . گویش مردم بخش کویرات ریشه در زبان پهلوی اشکانی دارد که به زبان راجی معروف است .
بقعه امامزاده عبدالله ( ع ) :
این بنای ارزشمند که در محله تو ده ابوزید اباد قرار دارد دارای گنبد و گلدسته و شبستانی زیبا با صحنی مستطیل شکل که اطاق ان با طرح های معماری سنتی, قاب و غرفه بندی شده است . این بقعه مزین به سقف سنتی و کاربندی شده و ائینه کاری بسیار زیبا و دو ضریح نقره کاری که یکی بر روی مزار امامزاده عبد االله ابن علی ( ع ) و دیگری بر روی تربت اسحاق ومحمد از نوادگان موسی ابن جعفر(ع) می باشد که مراسم عبادی و سیاسی نماز جمعه شهر ابوزید اباد نیز در این مکان برگزار می گردد .
مجموعه خواجه :
این مجموعه تاریخی که شامل مسجد , اب انبار ,حمام مردانه, حمام زنانه, تیون ,انبار سوخت رخت شوی خانه می باشد در زمینی به مساحت 720 متر مربع و در نزدیکی کاروانسرای شاه عباسی ابوزید اباد در محله توده واقع شده است . نام این بنا از خواجه زین الدین از متولیان و خیرین که بانی ساخت و وقف کننده این مجموعه بوده گرفته شده است واب از قنات ابوزید اباد که از میان این مجموعه عبور می کرده استفاده می شده است .
بقعه سلطان صالح :
در روستای کاغذی بنای بقعه امامزاده صالح که قدمت ان به دوران صفویه باز می گردد قرار دارد که داری طرحی زیبا و تزیینات معماری سنتی و گنبدی شکل می باشد که سالانه تعداد زیادی از گردشگران و زائران از سراسر ایران در مسیر تردد یه زیارت اقا علی عباس (ع ) به پاپوس حضرتش مشرف می شوند .
زیارتگاه شاهزاده حسین یزدلان :
زیارت شاهزاده حسین و قدمگاه حضرت خضر نبی(ع) در روستای یزدلان که دارای معماری بسیار زیبا و یکی از زیباترین اماکن زیارتی و سیاحتی حاشیه کویر با گنبدی مخروطی شکل و نقاشی های بسیار زیبا می باشد که قدمت این بنا به دوره سلجوقی باز می گردد . که وجود اتشکده و محوطه باستانی در نزدیکی این امامزاده نشان از قدمت و جایگاه مذهبی این مکان از قدیم الایام می باشد .
کاروانسرای حسین اباد ( محله پایین ) :
این کاروانسرا در ضلع شمالی روستای حسین اباد از توابع شهرستان ابوزیداباد در بخش کویرات شهرستان اران و بیدگل می باشد . با توجه به شیوه پوشش ها و تشابهات بنا با قلعه های خشتی دوران قاجار سطح شهرستان اران و بیدگل و کاشان بنا از مستحدثات دوران قاجاریه است . قلعه با شکل هندسی مستطیل شکل که ورودی اصلی ان به سمت جنوب واقع شده است در منتهی الیه روستای حسین اباد واقع در شمال روستا قرار دارد . این بنا که تماما جرزها و پوشش ها و حتی کرسی چینی های ان با خشت خام بنا شده است دارای وسعت 60 در 60 متر می باشدکه در سه ضلع شمالی - جنوبی و غربی دارای مستحدثات و حجره های است که محوطه مستطیل شکل میانه قلعه را در بر می گیرد .
نوار بند ریگ :
کویر, تمام زیبای های یک طبیعت بکر و خالص را در خود جای داده است . این بیابان ها به شکل نواری از تپه های ماسه ای به طول 90 کیلومتر و عرض 5/15کیلومتر که از شمال غرب شهرستان اران و بیدگل به سمت جنوب شرق کشیده شده است که به نوار ریگ بلند معروف است . تپه های مرتفع ماسه ای که در اصطلاح بومی به ان بند ریگ می گویند همواره از مکان های محبوب گردشگران داخلی و خارجی است . از جمله گیاهان کویرمی توان از اویشن, شنان اسکنبیل, درختچه تاغ , باریجه ,درختچه گز , خار شتر , سنبل الطیب , شور بیابانی ,کنگر صحرایی ,مریم گلی و ... نام برد . کویر بخش کویرات زیستگاه جانوران از قبیل زاغ بور یا زاغ ایرانی , یوزپلنگ ,کاراکال , عقاب , قرقی , جغد , اهوبره ,کبک , تیهو ,گرگ ,کفتار ,روباه ,شغال ,گربه شنی , بزمجه, مار, مارمولک ,خرگوش ,جوجه تیغی و ... می باشد .
فسیل اباد :
یکی از زیباترین نقاط کویری ایران و بهشت دیرینه شناسان محسوب می شود تپه های شنی مملو از فسیل و سنگواره جلوه زیبایی به این منطقه بخشیده است . محدوده مرکزی ایران زمانی بستر دریای عظیمی به نام تتیس بوده و به تبع ان زیست گونه های گیاهی و جانوری دریایی در ان وجود داشته است که پس از تغییرات اب و هوایی و شروع دوران های کم بارش, پس روی این دریای بزرگ شکل گرفته که بقایای ان در حال حاضر دریاچه ی شور نمک اران و بیدگل می باشد . اثبات وجود این دریا امروزه از طریق سنگواره ها و فسیلها می باشد . محوطه ی فسیل اباد به عنوان مرکز اصلی انباشت فسیلها در ارتفاعات کوه های یخاب قرار دارد .
صنایع دستی :
ذوق هنری توام با همت و قناعت این مردمان را می توان در خلق گل و بوته های فرش های نفیسی دید که این خطه را با فرش عجین ساخته است . مردمان کویرات از دیرباز به قالی بافی , چادر شب بافی , گلیم بافی , شال بافی , خورجین بافی و.... مشغول بوده اند به نحوی که بسیاری از هنرهای ماندگارشان به مناطق دیگر ارسال می شده است . در این بین قالی بافی در بین زنان ابوزید ایاد جایگاه مهمی دارد و تقریبا در تمامی خانه های ابوزید اباد دارهای قالی وجود دارد .
کاروا نسرای شاه عباسی :
یکی ازمهمترین بناهای شهر ابوزید اباد کاروانسرای شاه عباسی می باشد . این کاروانسرا یکی از 999 کاروانسرایی است که به دستور شاه عباس صفوی در ایران ساخته شد . این کاروانسرا با بنایی چهار ایوانی ( چهار ایوان در چهار جهت اصلی ) و برج و باروی اجری زیبا و دو حیاط خلوت در گوشه های هشتی ورودی ساخته شده که علاوه بر ان دارای صحن اصلی و حجرات (اتاقهای کوچک ) اطراف ان می باشد . مصالح به کار رفته در ساخت این بنای ارزشمند اجر و ختایی با ملات ساروج می باشد . ورودی بنا درب چوبی بزرگی است که در ضلع غربی بنا وجود دارد . در چهار گوشه بنا دالان هایی به منظور نگهداری اسب و شتر تحت عنوان بار انداز قرار دارد . در فضای حیاط و داخل دالانها محل هایی برای بستن احشام وجود دارد . در چهار طرف کاروانسرا اتاقهایی برای استراحت کاروانیان ساخته شده است . این بنای زیبا کاملا مطابق با اب و هوای کویر ساخته شده به نحوی که فضای داخلی اتاق در تابستان های گرم منطقه خشک و در زمستان ها نسبتا از فضای بیرون گرمتر می باشد . کاروانسراها در دوران رونق تجارت در ایران در مسیر راه های ارتباطی به منظور استراحت کاروانیان ساخته می شد که ضمن استراحت در ان شبها می توانستند از دست راهزنان در امان باشند . این بنای ارزشمند به شماره 2371 در فهرست اثار ملی کشور به ثبت رسیده است .
قلعه کرشاهی ابوزید اباد :
این قلعه با استحکامات مهم دفاعی و به عنوان یکی از بزرگترین سازه های خشتی و گلی کشور با وسعت 7000 متر مربع در 22 کیلومتری شمال شرق شهر ابوزید اباد واقع شده است . قلعه دارای دو جداره ی بیرونی و داخلی با برج های جدا گانه می باشد که فضای بین انها توسط خندقی به عرض 4متر از هم منفک گردیده است . این خندق در زمان کاربری توسط اب چشمه مجاور پر می شده است . این قلعه به شماره 5891 در فهرست اثار ملی کشور به ثبت رسیده است . قلعه دارای پلان مستطیل شکل و در چهار گوشه ان چهار برج خشتی که از نمای بیرونی دارای تزیینات خشتی بسیار زیبایی است ساخته شده است . ارتفاع برج ها به جز یکی از انها 9 متر و ارتفاع برج وسطی و اصلی حدود 12متر است . در موازات حصار داخلی در فاصله 7 متری ان باروی دیگری وجود دارد که در فاصله انها یک خندق عمیق حفر شده است ابعاد قلعه 70 در 85 متر است . مدخل ورودی قلعه در ضلع جنوبی قرار دارد . این قلعه دارای دو حیاط می باشد . در حیاط مرکزی یک حوض 80 مترمربعی و در حیاط غلامان یک حوض 30 متر مربعی است که محل تامین اب انها بوده است . این قلعه سالهای طولانی یکی از پایگاه های مهم نظامی نایب حسین کاشی ( یاغی معروف اواخر عصر قاجار ) بوده است .

شهر قمصر:
وجه تسمیه :
درباره وجه تسمیه قمصر دو نظریه بیان شده است . مورد اول اینکه قمصر احتمالا قم سر بوده , بدین مضمون که قمصر از لحاظ ارتفاعی بالاتر از شهر قم بوده است که در ادامه مولف با استناد به مسبوقیت سکونت در قمصر نسبت به کاشان ان هم به دلیل پی ریزی کاشان بدست زبیده خانون همسر هارون الرشید , به شرح این موضوع پرداخته است .مورد دیگر لغت ((غمصر)) است که روی سپرهای مسین نخل های عزای عاشورای حسینی (ع) ذکر گردیده است . با توجه به شواهد و مطالعات دقیق تاریخی می توان به تحلیل های روشن ترس دست یافت . با ترسیمی که در مباحث جغرافیای تاریخی قبل ازاسلام گذشت , اشکار شد این که قمصر به عنوان نقطه ای که قبل از کاشان تکوین یافته و مرتبط با شهر قم باشد , چندان اعتباری ندارد . از دیگر سو , براساس قواعد رایج در خصوص وجه تسمیه شهرهای ایران می توان چنین استدلال نمود که بعد از تسخیر ایران توسط اعراب و غلبه فرهنگ و زبان عربی بر پارسی , خاصه در زمینه اعلام و اسما معرب های زیادی صورت پذیرفت به نحوی که سپاهان به اصفهان ,کاشان به قاسان ,کوهستان به قهستان و گهرود به قهرود تغییر لفظ داده است . از این رو می توان استدلال کرد که نام قمصر ابتدا کلمه فارسی بوده و سپس معرب شده است . در این یاره با ردیابی کلمه قمصر در متون باستانی به نکات روشنی می رسیم : به یقین این کلمه از دو جزء (قم) و (صر) تشکیل یافته است که (صر) در زبان فارسی ابدال شده (سر) پسوند مکان است . اما پیرامون (قم) طبق تحقیقاتی که صورت گرفت (قم) در متون فارسی میانه معادل داشته و در زبان فارسی میانه (دوره اشکانی ) ابدال شده کم با کوم بوده , بدین صورت تلفظ می شده است . این مفهوم به محلی که چاه ها یا قنوات حفر شده زیادی وجود داشته یا محل استخراج و کانون تامین اب بوده, اطلاق می شده است . بنابراین قمصر ابتدا (کمسر) یا (کوم سر) بوده که به علت ابدال و معرب شدن ان به شکل قمصر در امده است . هم چنین براساس مختصات منابع اب منطقه و اهمیت تاریخی ان و این که محدوده قمصر به عنوان کانون پایدار ابگیر در کنار کویر گرم و خشک کاشان همواره مورد توجه بوده است اطلاق چنین نامی برای این دیار از هر حیث مناسب است . موقیعت طبیعی:
قمصر سکونت گاهی است که به لحاظ موقیعت هندسی در (51.26) درجه طول شرقی و (33.45 ) درجه عرض شمالی واقع شده است . این شهر با ارتفاع متوسط 1900 متر از سطح دریا ,همچون لکه ای سبز با بازوهای متعدد در امتداد دره های کم شیب کوه های بخش مرکزی ایران ,تنیده شده است . قمصر از نظر حدود جغرافیای در محدوده سیاسی -اداری استان اصفهان بوده ,و به لحاظ تقسیمات استانی ,زیر مجموعه شهرستان کاشان است .قمصر به عنوان نقطه ای شهری و مرکز بخش قمصر -یکی از چهار بخش شهرستان -در دامنه های کوهستانی جنوب شهر کاشان است . بخش قمصر با 25 ابادی دارای سکنه ,شامل دو دهستان است به نام های قهرود و جوشقان قالی ,که نقطه شهری قمصر در دهستان قهرود واقع گردیده است . قمصر در فاصله 30 کیلومتری کاشان و در فاصله 160 کیلومتری از شهر اصفهان -از مسیر جاده قهرود -قرار دارد. زبان :
اساسا زبان ساکنان قمصر فارسی است البته در میان مطالب و نحوه تلفظ لغات و به کار بردن صدای حروف ( کسر و فتح و ضم ) تفاوت های دیده می شود که این خود متاثر از رواج و نفوذ گویش مشهور مردم کاشان است . از دیدگاه زبان شناسی علمی نیز زبان ساکنان قمصر را باید فارسی ,ولی با گویش کاشانی نام نهاد . از حیث زیان شناسی تاریخی ,زبان و گویش ساکنان برخی از روستا های بخش قمصر نذیر قهرود کاملا با زبان فارسی امروزی متفاوت است و بطور کلی به علت در حاشیه ماندن این روستا از تحولات تاریخی و دگرگونی های فرهنگی و روحیه مقاومت و پایداری در برابر تجدد ,زبان کنونی ساکنان این روستا زبان پهلوی ساسانی است و بطور کامل رواج دارد . جاذبه های انسانی ( هنری ,تاریخی ,مذهبی,فرهنگی):
مهمترین جاذبه های تاریخی - مذهبی قمصر شامل مساجد و بقاع متبرک امامزادگان است که دو نمونه ان ها از اهمیت خاصی برخوردار است . مسجد امام حسن و محراب گچ بری ان در محله میان ده , این محراب قدیمی ترین اثر تاریخی موجود در شهر قمصر است.با گچ برهای بسیار زیبا و بدیع دوره ایلخانی که در ان کتیبه قرانی به خط کوفی و به صورت برجسته و بسار ظریف وجود دارد . این شاهکار گچ بری که در منطقه بی نظیر است مربوط به تقریبا هزار سال پیش بوده و از بار هنری و تاریخی زیادی برخورداراست و بی تردید از این نظر حتی با خانه های تاریخی کاشان قابل قیاس نیست اما متاسفانه بنا به عللی مهجور مانده است. در ضن اهمیت تاریخی و معماری مسجد جامع به همراه چنار تنومند ان نباید از نظر دور بماند . بقعه و بارگاه امام زاده پیر داوود و امام زاده پیر سلیمان در محلات بالا و پایین قمصر از جمله کانون های جذب ذائر است. حضور این امام زادگان مربوط به سده دوم بعد از اسلام بوده است . بنای بقعه امام زاده داوود مربوط به عهد صفوی است و در دهه اخیر نیز در اثر مرمت های قابل توجهی که در ان صورت گرفته است مجموعه کامل, بسیار زیبا و فرح بخش ایجاد شده است . از ان مهمتر وجود این بقعه کانون قابل توجهی در جذب ذائر است از این رو زائر سراهای زیادی برگرد صحن بیرونی ان احداث گریده است .
خانه های تاریخی و بافت قدیم :
وجود خانه های تاریخی نظیر دو خانه احسانی ها : این خانه ها به عنوان کهن ترین و باشکوه ترین خانه های اعیانی قمصر در سال( 1215 ه.ق) با تنوع در طرح و کیفیت معماری به سبک ییلاقی با وسعت زیاد و ایوان های باشکوه و تعدد و عناصر مختلف سنتی در طبقات چند گانه و براساس مصالح محلی بنا شده است نقل است که مستوفی الممالک قاجار نیز طی سفر به قمصر در این خانه ها سکونت داشته است . سکونت عالم شهیر و محدث بزرگ اسلامی ملا محسن فیض کاشانی در قمصر و سرای بزرگ و باشکوه و وسیع ان از افتخارات تاریخ قمصر است . وجود بافت تاریخی قمصر و شکل خاص و منحصر بفرد ان , یعنی وجود کوچه های پرپیچ و خم و تنگ به همراه خانه های قدیمی با شکل معماری و طرح زیبای سنتی خود در نوع خود جاذبه ای در گردشگری محسوب می شود زیرا ارزش های کالبدی و عمومی ان از قبیل بر گرفته شدن از محیط طبیعی و سازگاری با ان, همچنین یکسری عناصر با ارزش فنون و اصول ساخت و ساز و طراحی نهفته در ان بیانگر هویت و اصالت مستقل و پربار ان است .
حمام تاریخی کوچه خورد :
از جمله اثار ارزشمند است که درمحله بالا و در نزدیکی چنار تنومند کوچه خورد است اگر چه در حال حاضر مدرک مستندی جهت تعیین تاریخ دقیق ساخت بنا در دسترس نیست , با در نظر گرفتن سبک معماری و طرح نقشه بنای ان می توان گفت : مربوط به قبل از دوره قاجاریه است زیرا از این لحاظ شبیه حمام خان در بازار کاشان است که در دوره زندیه احداث , شده است و زلزله سال (1192 ه.ق )را از سر گذرانیده است . البته با مقیاس بسیار کوچکتر و بدون ظرافت های خاص ان بر خلاف عموم بناهای تاریخی قمصر این حمام در مکانی خارج از مسیر سیلاب قرار داشته و از گزند حوادث محفوظ مانده است . بر این اساس حمام با وجود سابقه زیاد هنوز فعال است و به ساکنان محل سرویس میدهد. سد تاریخی و سنگ سیل قمصر :
از جمله اثار ارزشمند تاریخی قمصر سد ان است . این سد که قدمتی معادل باروی شهر کاشان دارد , در زمن ملک شاه سلجوقی بنا شده , و از دیوارهایی بزرگ و مخزنی پر حجم برخوردار است . این سد که با سنگ و ساروج ساخته شده در بین تمام سدها ی قدیمی ایران تنها سدی است که دارای دو راه پله برجی در بدنه خود است . موقیعت مکانی سد در انتهایی ترین نقطه قمصر یعنی پایین دست محله فرفهان است و در اثر سیلابهای متعدد خاصه سیل (سال 1335 ) از رسوبات پر شده , و امروز غیرفعال است . در مسیر راه سد در چند صد متریقبل از ان سنگی عظیم در بستر دره فرفهان مشاهده می شود که با درنظر گرفتن شکل ان جاذبه گردشگری قلمداد می شود . این سنگ از حجمی معادل (300 متر مکعب ) برخوردار است , در (سال 13335) در اثر سیل مذکور از مجموعه رسوبات سنگی چشمه اب گرم صالح کنده شده , و حدود (5 کیلومتر) جا به جا شده است . درحقیقت اندازه و حجم فوق العاده سنگ عظمت و بزرگی سیل (سال 13335 ) را گواهی می دهد که توانسته است تکه ه ای به این بزرگی را از کوه جدا کند و تا این مسافت حمل کند .
کاروانسرای عباسی قمصر :
از جمله جاذبه های برجسته و اثار مهم تاریخی قمصر که تاکنون مطرح نشده است,کاروانسرای تاریخی ان است . این کاروانسرا از سلسله کارونسراهای دوران شاه عباس صفوی است که در فاصله دو کیلومتری از شهر قمصر در مسیر کاروان رو تاریخی کاشان - قمصر - اصفهان بنا گردیده است . به طور کلی کاروانسراهای عباسی به لحاظ طرح معماری به دو دسته اصلی تقسیم می شوند : کاروانسرای دشتی و کاروانسرای کوهستانی . کاروانسرای قمصر از جمله کاروانسراهای کوهستانی است . البته در طرح و معماری ان اصول کاروانسرای دشتی نیز به کار گرفته شده است . این کاروانسرا از جمله کاروانسراهای باشکوه و کامل است و با توحه به این که در مکانی مناسب بنا شده و در دوره های گذشته نگهداری و تعمیر شده است در حال حاضر بنای ان بدون هیچ گونه فرسودگی و تعمیر پایدار مانده است . اهمییت این کاروانسرا نزدیکی ان به قمصر و تاثیر فوق العاده ان در تاریخ این دیار است . بدین ترتیب که به مثال کانونی در مسیر مهمترین راه سراسری تاریخی و شاهی کشور امواج مختلف فرهنگی , اجتماعی و تاریخی و .....زیادی به قمصر ارسال داشته و این وضعیت باعث شده ار شدت انزوای قمصر کاسته شود زیرا چه بسا افراد معروف و مشهوری در اثر عبور از این راه و توقف در کاروانسرا به قمصر سفر و نیم نگاهی داشته اند . از جمله عزیمت شاه عباس دوم و لشگریانش , سدید السلطنه قاجارو حاج سیاح و ...... به قمصر است .
گل وگلاب گیری ( مهمترین جاذبه گردشگری قمصر ):
از جمله جاذبه های گردشگری قابل توجه قمصر صنایع دستی ان است . در این دیار از گذشته های دور بنا بر جبر محیطی و از سوی ذوق و سیلقه خاص ساکنین ان دستاوردهایی فلزی و صنعتی زیلدی حاصل شده است از جمله می توان گلاب کیری , قالی بافی , صابون سازی جوزقندسازی و تهیه خوشکبار را نام برد که در نهاد و روش صنع هر یک مطالب ارزنده نهفته است و گویای فکر بلند مبتکران و مبدعان ان می باشد از میان ان گلاب گیری از اهمیت فوق العده برخوردار است . جاذبه فطری گل و گیاه بعنوان اساسی ترین و زیر ساختی ترین کانون جاذبه در جذب توریست در رقم های چند صد هزاری نفری مشخص است . شهر گل پرور قمصر بعنوان پایتخت گل ملی کشور ضمن اینکه مهد پرورش این گیاه بوده در حقیقت نقطه ایجاد یکی از روشهای بسار دقیق و ظریف گلاب گیری است براین اساس قمصر با برخوداری از توانهای محیطی با تولید عالیترین محصول گل ار حیث درجه اسانس و روش اصیل گلاب گیری سنتی بهترین نمونه گلاب را عرضه می کند که این امر منجر به اشتهار جهانی قمصر شده است .